Onbetaald werk: de onzichtbare pijler van onze economie

Het is de grote paradox van onze samenleving: het werk dat het meest essentieel is voor ons bestaan – zorg voor kinderen, mantelzorg, huishoudelijk werk – krijgt geen enkele financiële waardering. Onbetaald werk vormt de onzichtbare fundering waarop onze economie draait, maar blijft systematisch ondergewaardeerd. Terwijl we dagelijks debatteren over arbeidsmarktkrapte en deeltijdcultuur, negeren we het feit dat miljoenen mensen – voornamelijk vrouwen – essentiële taken verrichten zonder dat daar ooit een euro tegenover staat.

De onzichtbare arbeid die alles mogelijk maakt

We leven in een maatschappij die waarde meet in euro's en productiviteit in gewerkte uren. Maar wat gebeurt er met al het werk dat daartussen valt? Het voorlezen aan kinderen, het boodschappen doen voor een zieke buurvrouw, het bijhouden van het huishouden – taken die we vanzelfsprekend vinden, maar die wel degelijk tijd, energie en vaardigheden vragen. Dit onbetaalde werk is niet alleen omvangrijk, het is ook van levensbelang voor het functioneren van onze samenleving.

215 miljard euro: de verborgen waarde

Het cijfer is indrukwekkend: als we al het onbetaalde werk in Nederland marktconform zouden belonen, komen we uit op 215 miljard euro per jaar. Dat is een kwart van ons bruto binnenlands product! Deze berekening maakt pijnlijk duidelijk hoeveel waarde er verscholen ligt in de 'onzichtbare economie'. Toch blijft deze bijdrage buiten onze officiële statistieken, budgetten en beleidsdiscussies.

Nederland: kampioen deeltijd, kampioen ongelijkheid

Nergens in Europa werken zoveel vrouwen in deeltijd als in Nederland: maar liefst 70 procent. Het EU-gemiddelde ligt op slechts 28 procent. Deze 'deeltijdprinsesjes' zitten echter niet op de bank – ze zijn druk met onbetaalde zorgtaken. Nederlandse vrouwen besteden ruim 26 uur per week aan kinderen, huishouden en mantelzorg, mannen slechts 17 uur. Deze ongelijke verdeling heeft verstrekkende gevolgen: financiële afhankelijkheid, minder pensioenopbouw en na een scheiding een grotere kans op armoede.

Wat kunnen we leren van Zweden?

In Zweden is de situatie fundamenteel anders. Niet omdat Zweden progressiever of gelijkgerichter zouden zijn, maar omdat de overheid al sinds de jaren dertig actief beleid voert om onbetaald werk eerlijker te verdelen. Kinderopvang kost er maximaal 160 euro per maand. Vaders krijgen even lang en even goed doorbetaald ouderschapsverlof als moeders. Mantelzorgers ontvangen een vergoeding van de gemeente. Het resultaat? Zweedse vrouwen werken niet gratis omdat de samenleving hun arbeid erkent en faciliteert.

De rol van vaders: een gemiste kans

De oplossing voor de ongelijke verdeling van onbetaald werk ligt niet alleen bij vrouwen die meer moeten gaan werken. Als vrouwen meer betaald werk gaan doen, moeten mannen meer gaan zorgen. Dat is niet alleen eerlijker, het is ook goed voor mannen zelf. Onderzoek toont aan dat vaders die meer zorgen minder burn-outklachten hebben, een beter seksleven ervaren en tevredener zijn met hun leven. In Nederland neemt echter minder dan 1 procent van de vaders langdurig de zorg voor kinderen op zich.

Van moeders die 'niet werken' naar erkende zorg

De taal die we gebruiken verraadt ons denken. Wanneer een moeder zegt 'ik werk niet, ik zorg voor de kinderen', accepteren we impliciet dat zorg geen werk is. Deze conceptuele vergissing heeft reële consequenties. Het zorgt ervoor dat essentiële arbeid onzichtbaar blijft in economische analyses, beleidsplannen en maatschappelijke waardering. Tijd om die blinde vlek aan te pakken.

Oplossingen: van beleid tot bedrijfscultuur

Wat kunnen we concreet doen? De oplossingen liggen op verschillende niveaus. De overheid kan ouderschapsverlof uitbreiden en volledig doorbetalen, kinderopvang betaalbaar maken en mantelzorgers financieel compenseren. Werkgevers kunnen maximale flexibiliteit bieden, een vierdaagse werkweek invoeren en medewerkers tijd geven voor vrijwilligerswerk of mantelzorg. Bij Achmea werd de werkweek verkort van 36 naar 34 uur zonder verlies van productiviteit – een bewijs dat het mogelijk is.

Maar er is meer nodig dan beleidsmaatregelen. We moeten fundamenteel heroverwegen hoe we waarde toekennen. Waarom verdienen leraren en verpleegkundigen – mensen die essentieel werk doen – zo weinig? Terwijl werk dat niemand zou missen vaak uitstekend wordt beloond? Deze vraag raakt aan de kern van hoe we onze samenleving hebben ingericht.

De toekomst: een zorgcrisis of een paradigmawisseling?

De vergrijzing zorgt ervoor dat de zorgvraag alleen maar toeneemt. In 2040 zou een kwart van de Nederlandse beroepsbevolking in de zorg moeten werken om de huidige situatie vol te houden. Dat is onhaalbaar. Tegelijkertijd staat ook het informele zorgsysteem onder druk: steeds meer mantelzorgers raken overbelast. We staan voor een cruciale keuze. We kunnen doorgaan op de ingeslagen weg en afstevenen op een ongekende zorgcrisis. Of we kiezen voor een fundamentele omslag: een samenleving die erkent dat we allemaal afhankelijke wezens zijn, die zorg nodig hebben en die zorg kunnen geven.

Die omslag vraagt om een ander waardesysteem. Eén waarin we niet alleen kijken naar economische productiviteit, maar ook naar menselijke verbondenheid. Waarin betaald én onbetaald werk gewaardeerd worden. Waarin zowel mannen als vrouwen tijd en ruimte krijgen om te zorgen en om betaald te werken. Concepten als een zorginkomen of basisinkomen kunnen daarbij helpen, maar belangrijker nog is de mentaliteitsverandering die we nodig hebben.

Een andere kijk op werk en waarde

Grootschalige sociaal-economische veranderingen vergen tijd, maar er is vooruitgang. In de jaren vijftig mochten vrouwen in Nederland nog niet eens betaald werk doen zonder toestemming van hun echtgenoot. Vandaag staat de verdeling van betaald en onbetaald werk hoog op de agenda van veel koppels en gezinnen. Steeds meer mannen voelen de behoefte om meer te gaan zorgen. Steeds meer mensen erkennen dat een goed leven geen zorgeloos leven is, maar juist een leven vol zorg – waarin je goed wordt verzorgd wanneer je het nodig hebt, goed voor jezelf kunt zorgen, en tijd en ruimte krijgt om voor anderen te zorgen.

De boeken en inzichten op deze pagina bieden houvast voor wie deze transitie wil begrijpen en vormgeven. Ze laten zien dat onbetaald werk geen bijzaak is, maar de kern van ons menselijk bestaan. En dat het hoog tijd is om het te behandelen als zodanig.