Betere timing voor een boek is bijna niet denkbaar. Gaza, Iran, Oekraïne en een nieuwe Amerikaanse wind. De impact van geopolitiek – conform de titel van het boek – is enorm, ook op bedrijven. An sich is dat niet nieuw. In Impact van geopolitiek detecteren de auteurs (naast de genoemde ook Rem Korteweg van Clingendael en Hala Naoum Néhmé van PwC) negen geopolitieke kantelpunten uit de geschiedenis. Denk aan de oliecrisis, de dotcombubbel, 9/11 tot de financiële crisis en de revolte tegen globalisering. Daar trekken ze lessen uit.
Toch is het huidige tijdsgewricht anders, zegt Maaike Okano-Heijmans: ‘We hebben lang gedacht dat de hele wereld de democratische en markteconomische modellen van het Westen wel over zou nemen. Bedrijven zouden dan voor welvaart zorgen, overheden voor de randvoorwaarden. Dat is niet gebeurd. Veel landen gaan een andere kant op, met veel overheidsinvloed. Dat levert een clash in het systeem op.’
Actieve rol
Wat ook anders is dan in het verleden, is dat bedrijven steeds vaker een actieve rol spelen bij geopolitieke veranderingen. Vaak zijn dit technologisch gedreven bedrijven. Denk aan de grote techbedrijven in Amerika en hun rol in social media en AI. Maar ook ons eigen ASML is een goed voorbeeld van hoe bedrijven een rol spelen in geopolitieke ontwikkelingen. Maaike Okano-Heijmans: ‘ASML heeft lang onderschat dat ze een onderdeel zijn van geopolitiek. Ze verkochten immers toch alleen machines...’ Maar door hun technologie werden ze speelbal tussen de VS en China. ASML mocht de hightech EUV-machines niet meer verkopen. En vinden burgers hier het acceptabel dat Booking.com nog kamers verhuurt in bezet Palestijns gebied?
Remko Blom: ‘Wat je ziet (ook bij klanten van ons), is dat overheden en bedrijven steeds meer vervlochten zijn in geopolitieke kwesties.’ Maaike Okano-Heijmans: ‘Bij ons komen ook steeds meer bedrijven met vragen over geopolitiek.’ En zo ontstond als vanzelf een samenwerking tussen PwC en Clingendael.
Blom: ‘Toch was het voor ons boek best lastig om bedrijven te vinden die de deur open wilden zetten om te vertellen over hoe ze omgaan met geopolitieke kwesties, met in gedachten dat ze bij naam worden genoemd in een boek. Ze vinden het spannend om binnen te laten kijken. Gelukkig deden onder meer ASML, Philips, Boskalis en het Rotterdamse Havenbedrijf dat wel.’
Werk aan de winkel
In hun boek constateren de auteurs dat er nog maar weinig bedrijven zijn die een integrale aanpak hebben voor hoe ze met geopolitiek omgaan. De cover hint er ook op: er is een zware storm op komst.
Maaike Okano-Heijmans: ‘In Brussel bij de EU-instellingen zijn er honderden lobbyisten van Amerikaanse bedrijven; van Europese bedrijven zijn het vaak eenlingen. Al zie je beweging. De afdeling government affairs bij ASML is gegroeid van één naar pakweg twintig mensen. Philips realiseerde zich tijdens COVID ook wat hun belang was in de bestrijding van de pandemie: blijven alle IC’s met onze machines wel leverbaar en draaiend?’
Er was opeens een duidelijk maatschappelijk belang. Het besef dat bedrijven en geopolitiek elkaar steeds meer raken groeit, maar, zo stellen de auteurs, ‘ze handelen er nog te weinig naar’. En dus is er ‘werk aan de winkel’.
Blom: ‘Dit boek is een oproep om geopolitiek serieus te nemen. Laat geopolitiek niet – zoals de tsunami op de cover – over je heenkomen. En dat is nog wel wat vaak gebeurt.’ Als voorbeeld in het boek wordt het just-in-timeprincipe benoemd. Bedrijven hebben steeds minder voorraad om zo kosten te besparen, maar ligt er een schip dwars in het Suezkanaal of zit de Straat van Hormuz dicht voor olietankers omdat er een conflict in het Midden-Oosten is, dan zullen bedrijven moeten nadenken over alternatieven.
Europese bedrijven blinken, zo blijkt uit Impact van geopolitiek, nog niet uit in het inspelen op geopolitieke ontwikkelingen. Maaike Okano-Heijmans: ‘De Nederlandse overheid en het Havenbedrijf in Rotterdam zagen na de financiële crisis wel dat de haven van Piraeus wankelde, maar kochten die niet. China wel. Zouden we dat nu anders doen? Het voorbeeld geeft aan dat het besef van geopolitiek hier nog niet goed ontwikkeld was.’
Of zoals we in het boek lezen: ‘Na relatief rustige decennia verliest het Westen met de opkomst van China en andere landen geleidelijk zijn economische dominantie en daarmee ook zijn geopolitieke invloed. En waar Nederlandse bedrijven voorheen konden meeliften op internationale successen, is Europa op veel fronten ingehaald door landen als de VS, Taiwan, Zuid-Korea en China – veelal geholpen door staatsteun, die wij in Europa zo verfoeien. Er is een multipolair systeem met een divers krachtenveld aan spelers van zowel overheden als private partijen.’
Blom: ‘Het Nederlandse bedrijfsleven dient zich meer en meer bewust te zijn van de impact van geopolitieke aardverschuivingen die zich aandienen. Met dit boek willen we urgentie opwekken bij de lezer.’
Recente voorbeelden bevestigen die directere link tussen bedrijfsleven en overheid. Zo is in Amerika de One Big Beautiful Bill Act net aangenomen, met als onderdeel een soort wraakbelasting over inkomsten op Amerikaanse beleggingen, die zowel bedrijven als pensioenfondsen hier kan gaan raken. En tijdens de recente NAVO-top was er het Defence Industry Forum, waarin bedrijven en overheden onderzochten hoe ze beter kunnen samenwerken op het gebied van defensie.
Transmissiekanalen
Om bedrijven te helpen om ‘geopolitiek besef’ in de organisatie neer te laten dalen, hebben de auteurs een model met tien ‘transmissiekanalen’ ontwikkeld. Per kanaal (denk aan sancties, grondstofprijzen, cybersecurity) kan een bedrijf zo geopolitieke ontwikkelingen beter vastpakken en acties ontplooien.
Remko Blom: ‘Door de transmissiekanalen een voor een na te lopen en je af te vragen hoe geopolitiek op de organisatie inwerkt, kun je een groter bewustzijn creëren over geopolitiek zodat de interne mindset verandert. Het model dwingt zodoende een organisatie na te denken over geopolitiek.’
In het boek wordt daarbij onderscheid gemaakt tussen geopolitiek ‘weer’ en geopolitiek ‘klimaat’. Bij ‘weer’ gaat het om crisisincidenten, denk aan Gaza en Iran. Bij ‘klimaat’ gaat het veel meer over effecten op de lange termijn. Wat is de invloed van het beleid van Trump 2 op de wereldeconomie? Wat betekent de opkomst van landen als China? Het bedrijfsleven is vaak georiënteerd op het ‘weer’, de korte termijn. De lange termijn is vaak onderbelicht, al doen bedrijven als Shell natuurlijk al jaren aan scenarioplanning.
Maaike Okano-Heijmans: ‘Maar geopolitiek is niet alleen voor grote bedrijven. Kleine bedrijven worden vaak indirect ook geraakt. Er is een verschil tussen ‘wie maakt’ en ‘wie wordt geraakt’. Bedrijven als Boskalis en ASML zijn direct onderdeel van geopolitieke onderwerpen. Zij maken... Maar kleine bedrijven worden er wel door geraakt. Denk aan stijgende energiekosten door stijging van de olieprijs. Of dat de keten stilvalt door een geopolitiek conflict en productie stokt.’
Signalen
De auteurs vinden het vooral belangrijk dat bedrijven leren om signalen eerder op te pikken en zo aan alternatieven te werken. Als voorbeeld wordt in het boek genoemd de Uyghur Forced Labor Prevention Act. Producten mochten volgens die wet geen onderdelen bevatten die in de Chinese provincie Xinjiang waren geproduceerd. Volkswagen was niet alert genoeg en kwam daardoor in de problemen.
Okano-Heijmans vertaalt dat naar potentiële toekomstige issues: ‘Wat zijn de gevolgen van een buitenlandse wet voor voedselveiligheid voor bijvoorbeeld de Nederlandse zaadveredeling? Wat zijn de gevolgen voor de quantumindustrie als Amerika daar wetten voor gaat ontwikkelen? Daar moet je in een vroeg stadium goed op letten.’
Toch maken de auteurs ook duidelijk dat geopolitiek niet alleen bedreigend hoeft te zijn. Minstens zo vaak levert het ook kansen op. Wie geopolitieke consequenties goed in kaart heeft gebracht, kan bijvoorbeeld eerder nieuwe groeimarkten aanboren. Ook dan helpt het model uit het boek.
Een algemeen advies van de auteurs is: bedrijven en overheden, zoek elkaar meer op. Meer samenwerking, wederzijds begrip en coördinatie van activiteiten zijn nodig. Geopolitiek valt niet meer weg te denken uit de bestuurskamer. Het moet een vast en terugkerend onderdeel zijn van risico- en kansenanalyse. Hoe meer bedrijven geopolitiek inbedden in hun strategie, des te groter de weerbaarheid tegen geopolitieke risico’s.
Op de cover van het boek zien we een zware storm die een zwarte en een witte zwaan bedreigt. Wat zegt die metafoor?
Maaike Okano-Heijmans: ‘De witte zwaan is voorbereid, de zwarte zwaan niet. Die wordt overvallen. We hoorden het tijdens een sessie voor dit boek iemand letterlijk zeggen: we lagen op het strand en hoorden wel wat rommelen, maar we waren ons niet bewust van de grote golf die op ons afkwam. Bedrijven zijn vaak slecht voorbereid op geopolitieke ontwikkelingen.’
Trump
Het laatste hoofdstuk van Impact van geopolitiek gaat – hoe kan het ook anders – over Trump. Op het laatst toegevoegd, gezien de recente ontwikkelingen. Als de auteurs hun transmissiemodel daar langs leggen, blijkt dat het beleid van Trump (waar vaak maar één of enkele onderdelen relevant zijn voor een organisatie) liefst negen van de tien deelgebieden uit het model raakt. Blom: ‘Sinds Trump lijkt alles in een stroomversnelling te zitten.’